جمرات سه گانه

۱. كليات
جمرات نام سه محل در منا است كه اگر از سمت مكه، رو به منا برويم، از دامنه كوهى كه فاصل ميان مكه و منا است، شروع مى‏ شود، و به طرف عمق منا تا حدود ۲۷۰ متر پيش مى‏ رود و در زمان ما، هر يك بصورت ديواري ساخته شده و چهار طرفش باز است. اما جمره عقبه در گذشته فقط يك طرفش باز و آزاد بوده؛ زيرا به كوه متصل بوده است و در سال هاى اخير كه كوه برداشته شده بود، در جانب كوه، ديوارى سيمانى، آن سمت را پوشانيده بود، ولى از موسم حج سال ۱۳۷۲ ه. ش. ديوار پشت آن را برداشته‏ اند و آن نيز شكلى چون دو ستون ديگر پيدا كرده است.
۲. جمره در لغت‏
«جمره» در لغت به معناى آتش برافروخته و گداخته و همچنين به معناى ريگ مى‏ باشد و جمع آن «جمار» است. عرب سنگريزه‏‌ها را نيز «جمار» مى‏ نامد و محل جمع شدن ريگ‌ها در منا را «جمرات» مى‏ گويند. به هرتلّ و پشته‏ اى از ريگ نيز «جمره» مى‏ گويند و از اين جهت محل سنگ‏ريزه‏‌ها را در «منا» جمره گفته‏ اند كه با ريگ‌ها زده مى‏ شود، و يا از اين جهت كه محل جمع شدن ريگ هايى است كه به آن زده مى‏ شود. از «مصباح المنير فيومى» نيز برمى‏ آيد كه نام «جمره» از نظر لغوى به اين مناسبت است كه محل اصابت سنگريزه‏‌ها است. بنابراين ارتباطى با «عمودهاى» سنگى كه در زمان ما در آنجا منصوب است، ندارد.
۳. نام جمرات سه گانه
هر يك از جمرات نامى دارد: به ترتيب از سمت منا رو به مكه، به اوّلى «جمره اولى‏» و به دومى «جمره وُسطى‏» و به آخرى «جمره عَقَبه» مى‏ گويند. شايد علت اين نام‌ها اين باشد كه چون حاجى از مشعر به طرف منا حركت مى‏ كند و از دل منا به جانب جمرات روى مى‏ آورد، نخستين جمره‏ اى كه به آن مى‏ رسد، جمره اولى است و سپس جمره وسطى و بعد جمره عقبه.
۴. جمرات در حال حاضر
از همان صدر اسلام، دو جمره اولى و وسطى، از تمامى اطراف باز و قابل رمى بوده است؛ اما جمره عقبه، سينه كوه بوده و رسول خدا صلي الله عليه و آله به گونه‏اى رمى مى‏ كرده است كه مكه سمت چپ و پشت سر ايشان، و منا در سمت راستشان قرار داشته است. بنابر روايات شيعه، مستحب آن است كه فرد رمى كننده، اين چنين كه رسول خدا صلي الله عليه و آله رمى مى‏ كرده، رمى كند.
در سال ۱۳۷۶ ق عبدالله بن دهيش، رييس محاكم شرعى مكه، فتوا به تخريب اين كوه داد، مشروط بر آن كه از آن سوى رمى صورت نگيرد؛ اما اكنون از هر طرف به جمره عقبه رمى مى‏ شود.
جمرات سه‏ گانه در گذشته به علت ازدحام و شلوغى، تلفاتى را شاهد بوده است؛ در ۱۳۸۳ ق. پلى بر روى آن‏ها ساخته شد تا حاجيان بتوانند از بالاى پل نيز رمى كنند. لذا بر ارتفاع جمرات افزودند.
در سال ۱۳۸۳ ش. جمرات سه‏ گانه كه به صورت استوانه كوچك چهار ضلعى بود، به شكل ديوار مستطيل بزرگ به طول ۱۰ متر و ارتفاع ۴ متر در آمد تا حاجيان راحت‏تر بتوانند بر آن سنگ بزنند و مجبور نباشند براى سنگ زدن به يك استوانه كوچك، گرفتار مشكل شوند. اين افزودگى‏‌ها بر جمرات، عمدتاً در كناره‏‌ها صورت گرفت و جاى اصلى جمرات، تقريباً در وسط اين ديواره جديد بوده است.
۵. سابقه تاريخى رمى جمرات‏
گفته شد كه اعمال حج سرشار از ايماء و اشاره به آزمايش‌ها و نيايش هاى ابراهيم خليل عليه السلام و از آن جمله «رمى جمرات»؛ يعنى سنگريزه زدن به سه محل ياد شده است كه بايد روز عيد قربان و روز يازدهم و دوازدهم و در مواردى روز سيزدهم ذيحجه انجام گيرد.
گرچه اين عمل، تعبّدى است و بايد به قصد قربت انجام گيرد؛ زيرا جزئى از فريضه بزرگ حج است اما اشكالى ندارد كه تاريخچه آن درگذشته‏ هاى دور؛ يعنى روزگاران پيامبران، بررسى شود.
مطالبى كه پيرامون سابقه تاريخى رمى جمرات گزارش شده است، متفاوت است: در برخى روايات، سابقه اين عمل تا زمان حضرت آدم كشانده شده و برخى ديگر سابقه تاريخى آن را تا ابراهيم عليه السلام مى‏ رسانند. در مورد حضرت ابراهيم عليه السلام نيز سخن به اختلاف است:
• پاره‏ اى روايات، آن را از تعاليم جبرئيل به ابراهيم هنگام آموزش مناسك حج مى‏ داند
• پاره ‏اى ديگر ظهور شيطان به ابراهيم و سنگ انداختن ابراهيم به او را آغاز پيدايش اين عمل معرفى مى ‏كند
• دسته ديگر، آن را يادآور سنگ هايى مى‏داند كه ابراهيم عليه السلام به قوچ قربانى زد.
۶. رمي جمرات در روايات
• از امام صادق عليه السلام نقل شده است: نخستين كسى كه «رمى جمار» نمود (به جمرات سنگ انداخت) آدم عليه السلام بود. چون خداوند اراده فرمود كه آدم را توبه دهد، جبرئيل را نزد او فرستاد، جبرئيل گفت: خداوند مرا نزد تو فرستاده تا مناسكى كه بوسيله آن توبه تو پذيرفته مى‏شود به تو آموزش دهم و آنگاه او را به مشاعر (عرفات، مشعر و منا) برد. وقتى كه خواست او را از منا به طواف خانه خدا آورد، در ناحيه جمره عقبه شيطان بر آدم آشكار گشت و از او پرسيد: آهنگ كجا دارى؟ جبرئيل به آدم گفت: او را هفت سنگ بزن و با انداختن هر سنگىتكبيربگو. آدم چنانكه جبرئيل گفت، انجام داد و شيطان رفت.
جبرئيل روز دوم دست آدم را گرفت تا به جمره اولى رسيد. ابليس بر او آشكار شد، جبرئيل گفت: هفت سنگ به او بزن و با هر سنگىتكبيربگو. آدم چنان كرد. ابليس رفت و دوباره در محل جمره وسطى بر او آشكار شد و به آدم گفت: آهنگ كجا دارى؟ جبرئيل گفت: او را هفت سنگ بزن و با هر سنگىتكبيربگو، و آدم چنان كرد و ابليس فرار كرد و اين عمل را تا چهار روز انجام داد و جبرئيل بعد از آن به آدم گفت: شيطان را بعد از اين هرگز نخواهى ديد.
• چون ابراهيم از ساختن خانه خدا فارغ گشت، جبرئيل مناسك و آداب حج را به او آموخت و چون وارد منا شدند و از ناحيه «عقبه» فرود آمدند، شيطان در ناحيه جمره عقبه بر او آشكار شد، جبرئيل گفت: او را سنگ بزن، ابراهيم هفت بار او را سنگ انداخت و شيطان پنهان شد. دوباره در جمره وسطى بر او ظاهر شد، جبرئيل گفت: او را سنگ بزن، ابراهيم هفت بار سنگ انداخت و شيطان پنهان شد. براى بار سوم در محل جمره اولى بر او آشكار شد. مجدداً جبرئيل گفت: او را سنگ بزن، ابراهيم نيز هفت سنگ بر او زد و شيطان مخفى شد.
۷. علت وجوب رمي جمرات از ديد روايات
• على بن جعفر از برادرش امام موسى بن جعفر پرسيد: چرا «رمى جمره» مشروع شده است؟ امام پاسخ داد: چون شيطان لعين در محل جمرات بر ابراهيم عليه السلام ظاهر شد و ابراهيم بر او سنگ زد و سنت بر اين جارى گشت.
• همچنين امام چهارم از پيامبر صلى الله عليه و آله و ائمه پيشين نقل مى‏ كند: از اين رو به رمى جمره دستور داده ‏اند كه ابليس لعين در محل «جمرات» بر ابراهيم آشكار شده و ابراهيم او را سنگ زده است و از اين جهت سنت بر اين جارى شده است.
۸. ثواب رمي جمرات
• پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «رمى جمرات ذخيره روز قيامت است.»
• پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «چنانچه جمرات را رمى كنى خداوند در برابر هر ريگ ده حسنه براى تو مى ‏نويسد.»
• امام صادق عليه السلام نيز فرمود: «وقتى كه حاجى جمرات را رمى كند گناهانش پاك مى ‏شود.»
• از امام صادق عليه السلام روايت شده است: هركس رمى جمره كند، خداوند به پاداش هر سنگى، گناهى از وى پاك مى‏ كند. چون مؤمن سنگ اندازد، فرشته ‏اى آن را مى‏ گيرد و اگر غير مؤمن اندازد، شيطان به او ناسزا مى‏ گويد و مى‏ گويد: تو سنگ نزدى. از اين رو جمرات سمبل شيطان شمرده مى‏شود و سنگ زدن به آنها نوعى اظهار نفرت و انزجار از شيطان محسوب مى‏گردد؛ چنانكه در دعاى «رمى جمرات» نيز به اين معنا اشاره شده است: «خدايا شيطان را از من دور گردان.»
۹. رمى جمرات پيش از اسلام
از اسناد و شواهد تاريخى و نيز از اشعار شعراى عرب در عصر جاهليت استفاده مى ‏شود كه در مراسم حج كه پيش از ظهور اسلام در ميان بت‏ پرستان جزيرةالعرب برگزار مى‏ شد (البته بصورت مسخ شده و تحريف يافته) رمى جمره نيز جزئى از اعمال حج بوده و از محل جمرات بنام «جمار» ياد مى‏ شده است.
«ابن هشام» در حوادث عصر جاهليت مى‏نويسد: «غوث بن مُرّ» و پس از او فرزندانش متولّى كوچ حاجيان از عرفات به مشعر و از مشعر به منا و از منا به مكه بودند. روز كوچ از منا (يوم النّفر) كه فرا مى ‏رسيد، مى‏ بايست يكى از اين متوليان ابتدا خود رمى ‏جمره كند و سپس به حجاج اجازه رمى دهد. كسانى كه شتاب داشتند كه رمى جمره كرده زودتر به سمت مكه حركت كنند، به وى مى‏ گفتند: برخيز و سنگ بزن تا با تو سنگ بزنيم. او مى‏ گفت: نه به خدا سوگند، دست نگهداريد تا ظهر شود. شتابندگان او را با سنگ مى ‏زدند و مى‏ گفتند: واى بر تو، برخيز و سنگ بزن، ولى او همچنان خوددارى مى‏ كرد. وقتى كه ظهر م ى‏شد برمى ‏خاست و سنگ مى‏ زد و مردم نيز بر او سنگ مى‏ زدند.
در اوائل بعثت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله كه جان آن حضرت از طرف قبائل بت‏ پرست مكه بشدت مورد تهديد بود، ابوطالب، عموى حضرت، اعلام حمايت از پيامبر كرد و در اين باره قصيده بلندى سرود و طى آن به ذات اقدس خدا و به مظاهر مقدس حج مانند: كعبه، حجرالأسود، مقام ابراهيم و از آن جمله به جمره و… سوگند ياد كرد كه در حمايت از پيامبر خدا عقب‏ نشينى نخواهد كرد.
۱۰. رمي جمرات پس از اسلام
فقهاى شيعه و اهل سنت اتفاق دارند كه يكى از واجبات حج و اعمال منا، «رمى جمرات» است. همچنين تعداد سنگ‌ها و چگونگى انداختن آنها مورد اتفاق آنان مى‏ باشد.
۱۱. وضع جمرات در گذشته‏
آنچه از مطالعه و جستجو در تاريخ و سفرنامه ‏هاى حج به دست ‏مى‏ آيد، اين است كه قبل از ديوارهاي فعلي به عنوان جمرات ستونهاى چهارگوشى در مني بوده كه به آنها سنگ پرتاب مي‌شده است. اين ستون‌ها نيز كه حدود ۹ متر ارتفاع و قطرهاى مختلف دارند، در ادوار گذشته تغيير شكلهايى پيدا كرده اند و شايد اصلًا روزگارى اثرى از اين ستونها نبوده است.
چنانكه «محب الدين طبرى» (متوفاى ۴۹۴ ق) مى ‏گويد: «رمى» (محل انداختن سنگها) حد معينى ندارد جز اين كه بر فراز هر جمره، علمى برافراشته ‏اند و آن عمودى است معلق و آويزان كه ريگها را به زير يا به اطراف آن «علم» مى‏ اندازد، و احتياط اين است كه دور از آن محل نباشد. برخى از متأخرين آن را محدود به ۳ متر از هر طرف نموده ‏اند جز در «جمره عقبه» كه چون در كنار كوه واقع شده، فقط يك طرف دارد. به احتمال قوى، اين «پرچم ‏ها» كه «محب الدين طبرى» از آن ياد مى ‏كند، در قرن پنجم براى اين در محل جمرات نصب شده بوده كه حاجيان محل «جمره» را گم نكنند و اشتباهاً به جاى ديگر سنگ نزنند، زيرا در آن زمان «منا» بيابانى بيش نبوده است و تعيين محل جمره نياز به نشانه‏اى داشته است.
چنانكه نقل كرده ‏اند، در زمانهاى گذشته گاهى حجاج محل «رمى» را گم مى‏ كردند و از روى اشتباه به جاى ديگر سنگ مى ‏انداختند.
۱۲. جمرات در سفرنامه‌ها

• «ابن جُبَير اندلسى» (۵۳۹- ۶۱۴ ق) در سفرنامه خود، در وصف جمره‏ عقبه مى‏ گويد: در اول منا از سمت مكه واقع شده است و در سمت چپ كسى كه عازم مكه است، قرار گرفته و در وسط راه واقع است و به علت ريگ هاى جمرات كه در آن جمع شده، بلند شده است. و در آن عَلَم و نشانه‏اى همچون نشانه‏ هاى حرم كه گفتيم، نصب شده است.
آنگاه در مورد جمره وسطى و اولى مى‏ گويد: بعد از جمره عقبه، محل جمره وسطى است، و آن نيز نشانه ‏اى دارد و بين اين دو، به اندازه پرتاب يك تير فاصله است. و پس از آن به جمره اولى مى رسد كه فاصله‏ اش با
آن، به اندازه فاصله با ديگرى است.
• «ميرزا محمد حسين فراهانى» در سفرنامه خود در وصف جمرات مى‏ گويد: «در بازار منا سه علامت از گچ و آجر به قد دو ذرع درست كرده به فاصله هزار ذرع به يكديگر و يكى را جمره اول و يكى را دويم و يكى را سويم مى‏گويند.
۱۳. احداث پل جمرات‏
۱۳. ۱. پل قديم
پل قديم جمرات كه در دو طبقه و براى استفاده يك ميليون نفر زائر، در سال ۱۳۹۵ قمرى احداث شده بود، پس از سى سال بازنشسته شد و در پايان موسم حج ۱۴۲۶ قمرى تخريب گرديد تا ساخت پل جديد در محل آن آغاز شود.
پل قديم كه ۶۰۰ متر طول و در هر طرف ۴۰ متر عرض داشت و ۳ حوضچه بيضى شكل با قطرى معادل ۱۵ تا ۲۱ متر را شامل مى‏ شد، با عرض ۴۰ متر احداث گرديد و در جهت ‏هاى شرق و غرب، هر يك از دو ورودى شمالى- جنوبى آن، دو معبر براى عبور حجاج در نظر گرفته شده بود.
در سال‏هاى گذشته و در چندين مرحله، اصلاحات اساسى در ساختار پل قديمى انجام گرفت تا اين امكان براى حجاج فراهم شود كه مناسك خود را به سهولت و سادگى و به دور از ازدحام به انجام رسانند؛ از جمله اصلاحات مزبور، در سال ۱۳۹۹ ق. ، ايجاد پلكان‏هاى بتونى در كناره‏ هاى پل، جنب جمره صغرى براى رفتن حجاج به طبقه دوم بود.
در سال ۱۴۰۳ ق. ديواره فلزى طبقه پايين پل برچيده‏ شد. در سال‏هاى بعد اصلاحات ديگرى نيز انجام گرفت؛ از جمله اين‏كه در سال ۱۴۰۴، پل در منطقه جمره صغرى تعريض گرديد و در ۱۴۰۹، ورودى‏ هاى پل تعريض شدند و عرض آن‏ها از ۲۰ متر به ۴۰ متر افزايش يافت. در ۱۴۱۰، بدنه پل نيز تعريض گرديد و عرض آن از ۴۰ متر به ۸۰ متر رسيد. در سال ۱۴۱۵، ديواره فلزى كه در ۱۴۰۴ ايجاد شده بود، برچيده شد.
۱۳. ۲. پل جديد
پل جديد جمرات، پروژه‏اى است كه با همه طرح‏هاى گذشته تفاوت دارد و از لحاظ معمارى و طراحى، نمونه و نمادى جهانى به شمار مى ‏آيد كه در ادامه پروژه‏ هاى عظيم انجام شده توسط دولت سعودى در منطقه مشاعر مقدسه مي‌باشد. اين پروژه از طرح‏هاى مهم و در واقع تحوّلى در معمارى و مهندسى به شمار مى ‏آيد كه ضمن ايجاد امنيت حجاج در خلال انجام رمى جمرات، از وقوع حوادثى كه در برخى موارد جان آنان را تهديد مى ‏كرد، جلوگيرى مى‏ كند.
۱۳. ۳. مشخصات پل جديد
پل جديد جمرات از چهار طبقه دوگانه و يك طبقه همكف تشكيل شده است كه جمعاً دوازده طبقه را شامل مى ‏شود و عرض آن بالغ بر ۸۵ متر است. با انجام اين پروژه، ۱۲ ورودى و ۱۲ خروجى در چهار طرف منطقه جمرات ايجاد خواهد شد كه هر يك از آن‏ها با پل‏ هاى معلق به منطقه چادرهاى حجاج ارتباط مى ‏يابد. براى طبقه همكف نيز ورودى‏‌ها و خروجى ‏هاى متعددى در نظر گرفته شده است. سيستم سرمايش نيز در طبقات مختلف و مناطق اطراف جمرات تعبيه شده كه درجه حرارت محيط را تا ۲۹ درجه سانتيگراد كاهش مى ‏دهد.
۱۴. منابع جهت مطالعه بيشتر:
- حج و عمره در قرآن و حديث
- آثار اسلامي مكه و مكدينه
- تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه
- مقالات مجله ميقات حج درباره جمرات