ﺳﻪشنبه 29 اسفند 1402
EN

مقام ابراهیم

مَقام‏ ابراهيم‏

كليات

... فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً ...
... وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلّىً ....
مقام ابراهيمعليه السلامكه در قرآن كريم به عنوان يكى از نشانه ‏هاى روشن آمده، از كهن‏ ترين آثار موجود در مسجدالحرام است. رنگ اين سنگ ميان زردى و سرخى و با ابعاد 38* 36 سانتى‏ متر، به صورت مكعب است.
بعضى از مفسّران در تفسير آيه‏ ... فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ ... گفته‏ اند: مقصود از نشانه‏ هاى روشن، جاى پاى ابراهيمعليه السلامبر مقام است.
در حقيقت اين مقام سنگى از بهشت بوده كه ايشان بر آن ايستاده و مردم را براى حج فرا مى ‏خواندند و نيز گفته‏ اند: كسانى كه در اين روزگار عازم حج مى ‏شوند، نداى ابراهيمعليه السلامرا در آن روز لبيك گفته‏ اند. هم‏چنين خداوند مى‏ فرمايد: وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِيمَ مُصَلًّى ...؛ «و مقام‏ ابراهيمعليه السلامرا نمازگاه قرار دهيد.» مفسران با استناد به رواياتى، مى‏گويند: مردم فرمان يافته ‏اند كه در كنار اين مقام نماز گزارند؛ ازاين‏رو، نبايد نماز طواف را جلوتر از مقام خواند.

مقام قبله‌ گاه ابراهيم

ابراهيمعليه السلامفرمان يافت كه آن سنگ را قبله خود قرار دهد. لذا آن را كنار دَرِ كعبه‏ گذاشت. پس از او، اسماعيلعليه السلامهم به جانب آن و رو به روى در نماز مى‏ گزارد؛ ولى پيامبرصلى الله عليه و آلهمأمور شدند تا به سمت بيت‏ المقدس نماز بگزارند؛ ديرى نپاييد كه خداوند متعال آنچه را براى خود و پيامبرش برگزيده بود، قبله قرار داد. آن حضرت در مدينه وقتى نماز مى ‏گزاردند، روبروى ناودان؛ يعنى شمال كعبه قرار مى‏ گرفتند و پس از هجرت به مدينه، چون در مكّه حضور مى ‏يافتند رو به روى مقام مى ‏ايستادند.

 چگونگى شكل‏ گيرى مقام ابراهيم‏

درباره شكل‏ گيرى مقام ابراهيم چند وجه محتمل است:
  1. هنگام ساختن كعبه، حضرت‏ ابراهيمعليه السلامروى اين سنگ مى ‏ايستاده است. در آن حال، سنگ، به اعجاز الهى، نرم و اثرپذير شد و اثر پا بر روى آن ماند.
  1. وقتى كه حضرت براى بار دوم به مكه بازگشت‏ همسر اسماعيلعليه السلامگفت: پياده شويد تا سر شما را شستشو دهم. حضرت هنگام پياده شدن، روى سنگ پا گذاشت و در آن سنگ اثر كرد.
  1. هنگام امتثال فرمان‏ وَأَذِّنْ فِى النَّاسِ بِالْحَجِ بالاى آن سنگ رفت و در اين حال، اثر پا در سنگ پديد آمد. به هر تقدير، اصل پاگذاشتن حضرت‏ ابراهيمعليه السلامبر سنگ صلد و سخت و فرورفتن جاى پاى مبارك وى و ماندن اثر پا در آن سنگ مسلم است و همين را معجزه آن حضرت تلقى كردند.

فضيلت مقام

  • امام‏ سجادعليه السلامفرمود: فاصله بين ركن (حَجرالأسود) تا مقام ابراهيم، برترينِ مكان‏هاست؛
  • امام‏ باقرعليه السلامروايت شده كه اين‏ اين مكان، نقطه آغاز نهضت جهانى حضرت‏ حجتعجل الله تعالي فرجه الشريفاست.  امام ‏باقرعليه السلامدر اين باره فرمود: حضرت‏ قائمعجل الله تعالي فرجه الشريفدر روز عاشورا قيام مى ‏كند، درحالى كه بين ركن و مقام ايستاده و جبرئيل عليه السلاممردم را به بيعت با آن حضرت فرا مى‏ خواند ...؛

در روايات

  • پيامبرصلى الله عليه و آلهمى‏ فرمايد: «هنگامى كه نزد مقام دو ركعت نماز خواندى، خداوند در برابر آن پاداش دو هزار ركعت نماز قبول شده براى تو مى‏ نويسد.»
  • امام باقرعليه السلامنيز فرمود: «دو ركعت نماز نزد مقام، معادل شش بنده آزاد كردن است.»
  • امام صادقعليه السلامفرموده است: «آنگاه كه حضرت ابراهيم از ساختن كعبه فارغ شد، خداوند به او مأموريت داد تا مردم را به حج فرا بخواند، ابراهيم عرض كرد: صدايم‏ به جهانيان نمى‏ رسد، خداوند فرمود: بخوان، ندا دادن از تو و رساندن از من، ابراهيم بر مقام- كه در آن زمان در كنار ديوار كعبه بود- بالا رفت، به امر خداوند ارتفاع مقام از كوه ها بلندتر شد و آن حضرت مردم را به حجّ فراخواند.» نقل است كه حضرت ابراهيم براى ساختن كعبه روى اين سنگ ايستاد و همچنان كه ديوار كعبه بالا مى ‏رفت با اراده خداوند ارتفاع اين سنگ نيز بيشتر مى ‏شد.
  • از ابن‏ عباس نقل شده كه چيزى از بهشت در زمين، جز حجرالأسود و مقام ابراهيم عليه السلامنيست و آن دو، از گوهرهاى بهشت‏ اند و اگر مشركان آن دو را لمس نكرده بودند، هيچ دردمندى به آن‏ها دست نمى‏ كشيد مگر آن كه خداوند وى را شفا مى ‏داد. ابوالوليد از مجاهد نقل مى‏ كند كه بدون طهارت نبايد به مقام دست كشيد؛ زيرا از آيات و نشانه‏ هاى خداوند است.

اسرار عرفاني مقام

حجرالأسود در سمت چپ و مقام‏ ابراهيم‏عليه السلامدر سمت راست زائرى است كه در برابر درِ كعبه مى ‏ايستد (گرچه اكنون مقام‏ ابراهيم‏ در پشت زائر مفروض قرار مى ‏گيرد). اما نسبت به خود كعبه، اگر ديوارى كه درِ كعبه در آن واقع است چهره كعبه فرض شود كه رو به مردم‏ است، حجرالأسود در سمت راست خانه خدا و مقام ابراهيم در سمت چپ آن قرار دارد.
امام ‏صادقعليه السلامدر بيان راز امر مزبور، در پاسخ اين سؤال كه چرا مردم از اركان كعبه تنها حجرالأسود و ركن يمانى را استلام مى ‏كنند؟ فرمود: زيرا اين دو به منزله سمت راست عرش است و خداى سبحان امر فرموده به استلام آنچه از سمت راست عرش اوست.
آنگاه در جواب اين پرسش كه چرا مقام ابراهيم در سمت چپ واقع شد؟ فرمود: زيرا در قيامت براى هريك از حضرت‏ ابراهيم و رسول‏ اكرم مقامى ويژه است و مقام حضرت ‏محمدصلي الله عليه و آله وسلمدر سمت راست عرش و مقام حضرت‏ ابراهيمعليه السلامدر سمت چپ عرش پروردگار واقع است.

پس از اسلام

  • بنا به برخى از اقوال، مقام ابراهيم تا فتح مكه داخل كعبه بوده و پس از فتح، رسول‏ خداصلي الله عليه و آله وسلمآن را درآورد و كنار كعبه، نزديك در نصب كرد. زمانى كه آيه (وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلّىً‏) نازل شد، آن حضرت دستور داد تا مقام را جايى كه اكنون قرار گرفته انتقال دهند. نقل‏ هاى ديگر حاكى است كه تا زمان خليفه دوم به كعبه چسبيده بوده و وى آن را به اين محل منتقل كرده است. اين نقل‏ هاى متفاوت، زمينه نظريه تغيير محل مقام را فراهم كرد.
  • از بررسى منابع تاريخى چنين برداشت مى ‏شود كه مقام ابراهيم عليه السلاماز دوران آن حضرت تاكنون به جز يك مورد جا به جا نشده و آن نيز در دوران خليفه دوم بوده است كه سيل عظيمى وارد مسجدالحرام شد. اين سيل به نام «امّ نهشل» مشهور شد، چرا كه وى در اين سيل غرق گرديد. سيل مسجد را گرفت و مقام‏ ابراهيم‏ را از جاى خود كند كه بعداً آن را در پايين مكه پيدا كردند. زمانى كه خليفه از اين ماجرا آگاه شد، در رمضان سال 17 به مكه آمد و پس از تحقيق از محلّ اصلى آن، مقام را به آنجا برگرداند. وى پايه‏اى ساخت و مقام را به جاى خود منتقل كرد كه تا امروز همچنان در همان‏جا باقى است.
  • در سال 202 ق. نيز سيل عظيم ديگرى آمد و پايه ‏هاى مقام را خراب كرد ولى آن را از جاى خود نكند. در دوران «مهدى عباسى» براى محافظت بيشتر، پايين و بخش بالاى مقام را زر اندود و در سال 206 هجرى نيز مجدداً آن را مطلّا كردند.
  • درباره انتقال مقام به نقطه ديگر مسجد، در حوالى سال‏هاى 1377 تا 1380 قمرى، بحث‏هاى زيادى ميان علماى اهل سنت صورت گرفت. ابتدا قرار بود كه مقام به مقصوره‏اى كه در نزديكى باب بنى شيبه ساخته شد، منتقل شود؛ اما به دليل مخالفت عمومى علماى اسلامى در ساير نقاط با اين اقدام و تأكيد بر ابقاى آن در محل قبلى والبته در مقصوره فلزى موجود دولت سعودى به اجبار پذيرفت تا آن را در بناى كوچكترى كه امروزه موجود است، قرار دهد

مشخصات مقام

مقام ابراهيمعليه السلامسنگي  به ارتفاع 20 سانتي متر است كه محيط سطح آن 146 سانتي متر و محيط قاعده اش 150 سانتي متر مي باشد و جاي پاي حضرت ، به اندازۀ نصف ارتفاع سنگ ، در آن فرو رفته است . گفته مى ‏شود رنگ آن، رنگى ميانه زرد و قرمز است. از زمان مهدي عباسى بدين سو، اين سنگ با طلا پوشانده شد و در محفظه‏ اى قرار گرفت تا صدمه‏ اى نبيند.
محمد طاهر كردي كه خود ابعاد مقام را اندازه گرفته، در كتابش مي‌گويد: مقام ابراهيم عليه السلاماز سنگى تشكيل شده كه آنچنان سفت و محكم نيست و رنگ آن بين زرد و قرمز است كه به سفيدى تمايل بيشترى دارد. سنگ مقام ابراهيم عليه السلامآنچنان سبك است كه ضعيف‌ترين افراد هم مى ‏توانند آن را بردارند. اين سنگ تقريباً مكعب شكل است و بيست سانتيمتر ارتفاع دارد. طول سه ضلع نزديك به سطح آن 36 سانتيمتر و طول ضلح چهارم 38 سانتيمتر مى ‏باشد. محيط آن در سطح سنگ 146 سانتيمتر است. قاعده سنگِ مقام، كمى وسيعتر است بطورى كه محيط قاعده آن به 150 سانتيمتر مى ‏رسد.
بر روى اين سنگ شريف، كف پاى ابراهيم خليلعليه السلامفرو رفته است. اين فرورفتگى به مقدار نيمى از ارتفاع سنگ مى‏باشد. عمق يكى از دو پا ده سانتيمتر و ديگرى نه سانتيمتر است. اثر انگشتان پا بر اثر گذشت زمان محو شده و هم اكنون در اين جاى پا ديده نمى ‏شود اما با كمى دقّت، اثر پاشنه پاها قابل تشخيص است.
اين دو نقطه بر اثر كثرت دست كشيدن مردم و تبرك جستن به آن، از ناحيه كف‏ پا (شكم پا) وسيعتر شده است. البته پيرامون جاى پا به وسيله پوششى نقره‏اى پوشانده شده است. طول هر يك از جاى دو پا از سطح سنگ و نقره 27 سانتيمتر و عرض هر كدام از آنها 14 سانتيمتر است. اما طول هريك از اثر دو پا از پايين و كف 22 سانتيمتر و عرض هر يك از آنها 11 سانتيمتر مى‏ باشد. ميان اين دوجاى پا، فاصله باريكى حدود يك سانتيمتر وجود دارد كه با گذشت زمان براثر دست كشيدن مردم، باريك شده است. همچنانكه اثر دو پا نيز به علت تبرّك جستن مردم در طول اين چهار هزار سال فراختر گرديده ‏است.

 تزيين مقام

نخستين بار مقام در نيمه دوم قرن دوم با طلا تزيين شد. در اين زمان وقتي كه مقام ابراهيم از زمين برداشته شد، به دليل سستى، سنگ آن آسيب ديد؛ پرده ‏داران به طور كتبى جريان را براى خليفه عباسى گزارش كردند و بيم خود را از فروپاشى آن اعلام داشتند. او نيز هزار دينار فرستاد كه با استفاده از اين مبلغ، از بالا و پايين آن را محكم كردند.
پس از آن در سال 236 بر طلاكارى ‏هاى آن افزوده شد و روى زيورهاى قبلى، زيور شد.
مدتي بعد در سال 251 ق. خليفه وقت طلاهاي مقام را براي تامين هزينه ي مقابله با قيام يكي از علويون از جاكند و با آنها سكه ضرب كرد. از اين رو در سال 256 مجددا آنرا آراستند.

ساختمان يا مقصوره مقام.

  • مقام ابراهيم چنان كه امروز ثابت است، در گذشته ثابت نبوده است. بلكه در موسم حج آن را براى محفوظ ماندن به درون كعبه منتقل مى ‏كردند. روى آن قبّه ‏اى چوبين بوده كه آن را هم در برخى از موسم ‏هاى حج بر مى ‏داشتند و به جاى آن قبّه ‏اى از آهن مى‏ گذاشتند. فاسى مى‏ گويد روشن نيست كه از كى مقام در جايش ثابت مانده.
  • سدنه كعبه ضمن نامه‏ اى به مهدى عباسي نوشتند كه سنگ مقام‏ ابراهيم‏ در حال از هم پاشيدگى است و او دستور داد اجزاى آن را با نقره به هم پيوستند. بعدها براي حفاظت بيشتر از مقام، بر روى اين محل، بنايى بزرگ از آجر و سنگ و چوب بنا شد كه اطراف آن را با آيات قرآن مزيّن كرده بودند.
  • متوكل دستور ساخت جايگاه مقام‏ ابراهيم‏ را داد و براى آن هشت هزار مثقال طلا و هفتاد هزار درهم نقره براى استوار كردن آن هزينه كرد. بار ديگر على بن حسين عباسى شروع به تجديد آن كرده، دو طوق يكى از طلا با 1992 مثقال و يكى از نقره براى آن قرار داد. همچنين آن سنگ را كه به هفت قطعه تقسيم شده بود با جيوه ذوب شده به هم چسباند تا محكم شود.
  • درباره ويژگى ساختمان مقام در گذشته در شفاءالغرام آمده است: در حال حاضر گنبدى بلند، از چوب ثابت و قائم بر چهار ستون سنگى تراش شده است كه ميان اين ستون‏ها از چهار سو دريچه‏ هايى آهنى قرار دارد؛ از سمت شرق وارد مقام مى ‏شوند و دور تا دور اين گنبد داراى نقش و طلاكارى شده و سقف آن با آهك سفيد گرديده است. جاى نماز در حال حاضر، سقف گونه ‏اى (ساباط) سوار بر چهار ستون است كه دو ستون مربوط به گنبد است كه سمت زمينى آنها نقش‏دار و طلاكارى است و سمت بالاى آنها با آهك سفيد شده است. تازه‏ترين زمانى كه اين قسمت مرمّت شد، رجب سال 810 است.
مقام در ميان اين چهار پنجره آهنى، درونِ گنبدى آهنى، كه در زمين ثابت شده، واقع است؛ گنبدى كه روى آن قرار دارد نيز با سُرب ريخته شده در زمين، ثابت گشته به طورى كه جز با كلنگ و تيشه نمى‏ توان گنبد آهنى را از جاى خود در آورد. و چه بسا اين گنبد آهنى كه در حال حاضر مقام درون آن قرار گرفته، همان گنبدى باشد كه به هنگام آمدن حجاج به مكه، روى مقام قرار داده مى ‏شد تا مورد حفاظت قرار گيرد؛ زيرا به گفته ابن‏ جبير ازدحام و يورش جمعيت را بيشتر تحمّل مى ‏كرد.
او اظهار مى ‏دارد كه در زمان سفرش، مقام در جايى ثابت نبوده و جابجا مى ‏شده است؛ گاهى در كعبه و در همان جايى كه پلّكانى منتهى به پشت بام كعبه در آن قرار داشت، نهاده مى ‏شد و گاهى نيز در همين جايى كه اكنون واقع است، درون گنبدى چوبى، قرارش مى ‏دادند و هنگامى كه موسم حج فرا مى‏ رسيد، گنبد چوبى را برمى‏ داشته و به جاى آن گنبدى مى‏ گذاشتند.
  • درگذشته بر روي مقام ابراهيم­­، فضايي سرپوشيده با ابعاد 3×6 به نام « مصلي» ساختند كه چون در هنگام ازدحام جمعيت، مانع طواف بود، در سال1346 ش( 1387 ق.)آن را خراب كرده و به جاي آن سازه­اي استوانه­اي شكل قرار دادند.
محمدطاهر كردي جريان تخريب ساختمان مصلي را اين‌گونه گزارش مي‌دهد:
كنگره «رابطة العالم الاسلامى» در جلسه يازدهم خود، كه در تاريخ 25 ذى‏حجه سال 1384 هجرى در مكه تشكيل شده بود، تصميم گرفت مقام ابراهيم را از وضعيت قبلى خود خارج ساخته، آن را در زير محفظه‏ اى شيشه‏ اى (همانند وضع كنونى آن) قرار دهد.
از اين پس عمليات بازسازى مقام ابراهيم در روز يكشنبه 12 رجب سال 1387 هجرى آغاز شد. در اين عمليات ابتدا پنجره آهنى كه در اطراف مقام ابراهيم عليه السلامقرار داشت برداشته شد. اين پنجره آهنى قديمى، داراى سه متر طول، سه متر عرض و سه متر ارتفاع بود.
در روز دوشنبه سيزدهم رجبِ همان سال، وقتى كارگران خاك و سنگ اين قسمت را برداشتند، مشاهده كردند كه مقام شريف بر قاعده‏اى از سنگ مربع به طول پنجاه سانتيمتر قرار گرفته است. اين سنگ نيز به وسيله چهار سنگ قوى و ضخيم از اطراف، محكم و استوار گرديده و حدود نيم متر از زمين مطاف پايين‏تر قرار گرفته بود. گمان مى ‏رود كه اين سنگ پس از سيل «امّ نهشل» به وسيله عمر بن خطاب در ساختمان مقام قرار داده شده باشد. كارگران به اين سنگ دست نزده و آن را به همان وضعيت پيشين قرار دادند.
  •  سازه‌ي روي مقام، كه آن را مقصوره مي نامند، پس از 30 سال با مقصورۀ ديگري تعويض شد كه تاكنون در مسجدالحرام وجود دارد. پس از تخريب ساختمان مقام ومصلي ،7 متر عقب تر سايباني تقريبا با همان ابعاد مصلي ساختند تا حجاج نماز طواف خود را آنجا به جا آورند. البته اين سايبان نيز درسال 1358ش. (1399ق.) ،به همان دليل تخريب شد. 
  • مقصوره قبلى در موزه حرم در مكه مكرمه نگاهدارى مى‏شود.

پرده مقام‏ ابراهيم‏عليه السلام

  • جامه مقام ابراهيم عليه السلام‏ و آغاز پيدايش آن و قرار گرفتنش بر مقام، كه ترجيحاً نخستين جامه‏اى كه بر مقام قرار گرفت به دوران مماليك برمى‏گردد.
  • محمد طاهر كردي پرده مقام رادر دوران عثماني اين‌گونه گزارش مي‌كند:
حاشيه اين پرده به وسيله تارهاى نقره و طلا همانند پرده كعبه معظمه بافته شده بود و پرده ياد شده را همواره بر روى صندوق چوبى كه در داخل پنجره آهنى، بر روى سنگ مقام قرار داشت، مى ‏انداختند. اين پرده همه ساله به همراه پرده كعبه، در دوران عثمانيان، از مصر به مكه ارسال مى ‏شد كه در اين دوره، گاه اتفاق مى ‏افتاد هر پنج سال يكبار براى مقام پرده‏اى فرستاده مى‏ شد. سپس در سال‌هاى اخير ارسال پرده مقام قطع شد، بطورى ‏كه پرده مقام در سال 1387 هجرى مربوط به سي‌سال قبل بود.

جهت قبله ايران

اين هم افزودنى است كه ايرانيان برابر مقام ابراهيم به سوى كعبه نماز مى ‏خوانند؛ يعنى جهت جغرافيايى ايران به سمت قبله، در زاويه ميان ضلع حجر الاسود و ركن عراقى است.

 منابع جهت مطالعه :

  • حج و عمره در قرآن و حديث
  • تاريخ مكه ازرقي
  • شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام‏
  • التاريخ القويم لمكة و بيت الله الكريم يا ترجمه فارسي آن با نام كعبه و مسجد الحرام در گذر تاريخ
  • آثار اسلامي مكه و مكدينه
  • تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه
  • اسرار عرفانى حج
  • سرزمين يادها و نشانه‏ها
  • جرعه‏اى از صهباى حج
  • موزه و پرده بافي مكه مكرمه